Sąsiedzki Adam, pseud. pisarski Iks Bogomnos (1858–1922), działacz i publicysta socjalistyczny, właściciel ziemski. Ur. w Szendranach, w pow. chocimskim (gub. besarabska), w rodzinie szlacheckiej, władającej tam podobno dużym majątkiem, był synem Wiktora. Antoni Pietkiewicz, zatrudniony przez całe lata w Szendranach jako guwerner, opisał obyczajowość i stosunki tam panujące w drukowanych (w „Kłosach”, pod pseud. Adam Pług) powieściach: „Oficjalista. Szkice obyczajowe z niedalekiej przeszłości” (1866–7, wyd. książkowe 1873) i „Bakałarze” (niedokończona, fragmenty – 1868, 1875). Obie rodziny połączyły się potem przez małżeństwo młodszej siostry S-ego Felicyty z Ludwikiem Pietkiewiczem (1860–1944), bakteriologiem warszawskim, redaktorem „Medycyny Współczesnej”.
S. pod kierunkiem A. Pietkiewicza pobierał nauki początkowe; nie wiadomo, gdzie ukończył gimnazjum. W r. 1875 podjął studia w Petersburgu, prawdopodobnie w Akademii Medyko-Chirurgicznej. Niewątpliwie uległ propagandzie narodnickiej i ona inspirowała jego młodzieńcze działania społeczne polegające na urządzaniu, także w rodzinnych Szendranach, wieców ludowych. W Warszawie, dokąd przeniósł się w r. 1878, zaprzyjaźnił się z Ludwikiem Waryńskim i Józefem Uziembłą, został jednym z czynniejszych uczestników pierwszej organizacji socjalno-rewolucyjnej. Kiedy represje policyjne rozbiły ruch, uszedł na początku r. 1879 do Krakowa. Odnowił zaraz kontakty z przebywającym tam również Waryńskim, a zwłaszcza z Witoldem Piekarskim, z którym łączyła go bliska przyjaźń, i razem z nimi propagował socjalizm, zakładał kółka robotnicze. Po ich aresztowaniu, na terenie Krakowa głównie S. kontynuował tradycje organizacji warszawskiej, a górując wykształceniem nad miejscowymi adeptami socjalizmu, zyskał autorytet. Krakowska policja ustaliła, że S. udostępniał uczestnikom kółek książki i broszury ze swoich zbiorów, dostarczał materiałów o rosyjskim ruchu rewolucyjnym, m.in. z procesu Wiery Zasulicz; na zebraniach czytał, tłumacząc z rosyjskiego, artykuł „Pčely” D. I. Pisariewa, wydany właśnie na hektografie i rozpowszechniany wśród socjalistów. Przede wszystkim jednak – jak wspominał po latach Ludwik Krzywicki – «chwycił za pióro z jasno wytkniętym celem – przekształcenia go w środek agitacji». Głośna stała się jego broszura Sprawy żywotne. Popielowskie myszy i rzeczywistość, czyli J. N. Kamiński w skórze p. Popiela z Ruszczy. W 50. rocznicę powstania listopadowego, sygnowana pseud. Iks Bogomnos. Wydana w r. 1880 w Genewie (na karcie tytułowej wymieniono Berlin, co miało zmylić policję i prokuraturę krakowską), była ciętą odpowiedzią na pamflet przeciw socjalistom pt. „Choroba wieku” (Kr. 1880) napisany przez Pawła Popiela. Broszura ta była szeroko wykorzystywana w propagandzie socjalistycznej w Galicji, a potem w działalności partii «Proletariat». Możliwe, że już wówczas S. współpracował z „Równością” wydawaną w Genewie przez skupionych tam polskich socjalistów. Pismo to, a także lwowską „Pracę”, rekomendował w liście z 14 VII 1880 Julianowi Łukaszewskiemu, jako literaturę społeczno-polityczną do tworzonej przezeń w Jassach biblioteki polskiej. Zapewne by usprawiedliwić swój pobyt w Krakowie, a może przez wzgląd na rodziców, S. zapisał się w półroczu zimowym 1880/81 r. na Wydz. Lekarski UJ, ale do egzaminów nie przystąpił.
Na początku lutego 1881, po wykryciu u S-ego licznych polskich, francuskich i rosyjskich druków socjalistycznych (przy czym niektóre miał w kilku egzemplarzach, co uznano za świadectwo działalności agitacyjnej) i wobec ustalenia jego osobistych więzi z Piekarskim i in. oskarżonymi z niedawnego procesu socjalistów, uznano go za «uciążliwego cudzoziemca zagrażającego interesom publicznym» i zdecydowano o wydaleniu z Austro-Węgier. S. oprotestował tę decyzję w Namiestnictwie, jednak na wynik nie czekał i już 14 II wyjechał do Genewy. Bolesław Limanowski uważał, że wśród socjalistów, którzy tam wówczas przebywali, «szczególnie wymienić należy» S-ego. Obok Piekarskiego i Szymona Dicksteina najwydatniej przyczynił się do popularyzacji prac K. Marksa.
Jesienią 1881 S. ponownie udał się do Warszawy i podjął na nowo studia medyczne na Uniw. Warsz. Został jednym z wybitniejszych uczestników skupionego wokół Stanisława Krusińskiego kółka marksistów, współinicjował pierwszy polski przekład „Kapitału” i – wg Krzywickiego – «poniekąd Bibliotekę Społeczną», wydawaną w Genewie, ale legalnie rozpowszechnioną w kraju. Przetłumaczył Marksa „Wojnę domową we Francji” (Genewa 1884), próbował popularyzować marksizm w prasie warszawskiej. Włączył się do prowadzonej przez marksistów na łamach „Przeglądu Tygodniowego” dyskusji z Adamem Zakrzewskim (Polemika, 1883 nr 29–30). Argumentował, że rozwój kapitalizmu zarówno w Polsce, jak i w Rosji jest nieunikniony, a programu ekonomicznego nie można opierać na własności drobnej, która nie ma przed sobą przyszłości. Krusiński uznał wypowiedź S-ego za «nieudolną»; Krzywicki przyznawał S-emu «dużą erudycję, ale mało rozsądku krytycznego i talentu pisarskiego». Z powodu udziału w proteście studentów, tzw. schodce apuchtinowskiej 17–18 IV 1883, S. został 29 IV aresztowany, a następnie relegowany z Uniw. Warsz. na dwa lata, z nakazem powrotu do miejsca urodzenia.
Od jesieni 1883 S. próbował kontynuować studia w Szkole Medycznej w Paryżu. Przyłączył się do grupy „Przedświtu” skupiającej przebywających w Paryżu socjalistów polskich. Wedle zjadliwej relacji Stanisława Mendelsona, przytoczonej przez Krzywickiego, S. czytał swą broszurę na posiedzeniach socjalistów Polaków, wywołując śmiech dziwolągami pisarskimi i samą swoją postacią («mocno brodaty i tak samo poważnie łysy»). S. nadal utrzymywał łączność z proletariatczykami w Warszawie, z Cezaryną Wojnarowską, z którą zaprzyjaźnił się podczas pobytu w Warszawie, i z Aleksandrem Zawadzkim we Wrocławiu. Aresztowany w sprawie «Proletariatu» Jan Ludwik Popławski, zeznał, że od S-ego otrzymał m.in. odezwy partii i nr 5 pisma „Proletariat”. Na skutek tych zeznań S. był od 24 XII 1884 (3 I 1885) poszukiwany listem gończym Warszawskiego Gub. Zarządu Żandarmerii. Kiedy więc na święta przyjechał do rodziny, został w styczniu 1885 aresztowany w Kiszyniowie. Przewieziony do Warszawy i 20 I osadzony w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej, został 6 III zwolniony za kaucją i odesłany do Szendran pod jawny dozór policji. Wyrokiem administracyjnym z 20 VII (1 VIII) 1885 w sprawie «190 obwinionych o przynależność do partii Proletariat» skazano go na trzy miesiące więzienia i rok jawnego dozoru policyjnego w miejscu zamieszkania.
Na poczet kary zaliczono S-emu areszt śledczy, a następnie uzyskał zezwolenie na wyjazd za granicę i jesienią ponownie podjął studia w Paryżu. Nie odnowił już związków z socjalistami. Razem z Kazimierzem Dłuskim i Janem Danyszem, który poślubił siostrę żony S-ego, Bronisławę Gałęzowską, założył «Spójnię» – stowarzyszenie polskich studentów o charakterze wyłącznie samopomocowym, «wolne od wszelkich programów politycznych», by zapewnić uczestnikom możliwość legalnego powrotu do Rosji. Najpewniej sytuacja rodzinna (był już żonaty) zmusiła go po 4 latach do zrezygnowania ze studiów i powrotu do Szendran.
Wbrew przytoczonym opiniom S. Krusińskiego, L. Krzywickiego i S. Mendelsona, zarówno Feliks Perl i Emil Haecker, jak i współcześni badacze (Alina Molska, Jerzy Borejsza, Tadeusz Kowalik) uważali S-ego za gruntownie wykształconego marksistę; S. dowodził, że istnieje «historyczna jednakowość rozwoju ekonomicznego ludzkości całej», ale zarazem przyjmował, że istnieją alternatywne sposoby przejścia do ustroju socjalistycznego: przy ustępliwości klas posiadających możliwy jest «łagodniejszy przewrót społeczny». W pokoleniu pierwszych marksistów polskich najwyraźniej podkreślał powiązanie socjalizmu z «dobrze zrozumiałym świadomym patriotyzmem ludowym» i wysuwał postulat «niezależności narodu w granicach narodowości polskiej tylko…».
S. objąwszy po ojcu majątek, w krótkim czasie został wzorowym rolnikiem, ogrodnikiem i pszczelarzem. Przez dwadzieścia lat był członkiem Chocimskiego Zarządu Ziemskiego, przez kilka lat gubernialnym kierownikiem ziemskich prac szacunkowo-statystycznych na Krymie i w Besarabii. Wysyłał niewielkie artykuły do różnych pism („Miesięcznik Ogrodnika”, „Sylwan”, „Revue Scientifique”). Pasją jego życia stała się biblioteka odziedziczona po dziadkach ze strony obu rodzin – ojca i matki. Namiętny zbieracz, objeżdżał księgarnie w Kamieńcu Podolskim, Petersburgu, Warszawie, Krakowie, Lwowie, Paryżu i Genewie. Zgromadził ok. 20 tys. tomów, w tym dzieła klasyków polskich i obcych w najdawniejszych przekładach, encyklopedie, słowniki i atlasy, kolekcję map. W zbiorach muzycznych znajdowały się najcelniejsze utwory: fortepianowe, skrzypcowe, na orkiestrę i chór oraz literatura chopinowska. Tworzył swą bibliotekę z myślą o przeznaczeniu jej w przyszłości do użytku publicznego. Po wybuchu rewolucji 1917 r. biblioteka S-ego została w większości rozgrabiona. S. usiłował w r. 1920, przy pomocy Bolesława Wysłoucha (do którego pisał wtedy jeszcze z Szendran), przynajmniej wydać ocalałe katalogi. Brak wiadomości o dalszych jego losach. Zginął 20 XII 1922 w Szendranach, zamordowany przez chłopstwo; pochowany został w grobie rodzinnym na miejscowym cmentarzu.
Żona S-ego (od r. 1883) Jadwiga z Gałęzowskich (ur. ok. 1863 r. w Warszawie) wstąpiła w r. 1880 do Kobiecego Kółka Przygotowawczego Warszawskiej Gminy Socjalistów; skazana w styczniu 1882 na miesiąc aresztu, później w ruchu nie uczestniczyła. Po zawarciu małżeństwa z S-m wyjechała do Szendran. Sąsiedzcy mieli syna Stanisława i córki: Julię, Adelę, Jadwigę, Wandę.
Spośród rodzeństwa S-ego starsza siostra Melita, zamężna później za Edmundem Sobolewskim, w czasie pobytu w Warszawie w l. osiemdziesiątych była czynna w środowisku socjalistów. Młodszy brat Kazimierz początkowo udzielał się w Warszawie w Związku Robotników Polskich i zarazem był powiązany z ludowcami.
Kormanowa, Mater. do bibliogr. 1866–1918, s. 192; Dejateli revoljucionnogo dviženija v Rossii, III 704 (dotyczy J. Gałęzowskiej); Słown. Geogr. (Szendrany); – Baumgarten L., Dzieje Wielkiego Proletariatu, W. 1966; Borejsza J., W kręgu wielkich wygnańców, W. 1963; Haecker E., Historia socjalizmu w Galicji i na Śląsku Cieszyńskim, Kr. 1933 I 250–3; Jažborovskaja I.S., Bucharin N.I., U istokov pol’skogo socialističeskogo dviženija, Moskva 1976; Kamiński A., Adam Sąsiedzki i jego udział w początkach ruchu socjalistycznego w Polsce, „Ze Skarbca Kultury” Z. 30: 1978 s. 125–45; [Perl F.] (Res), Dzieje ruchu socjalistycznego w zaborze rosyjskim, W. 1958; – [Kostrzewski J.], Krakowski komisarz policji na służbie carskiego wywiadu, Wyd. L. Baumgarten, Kr. 1967; Kółka socjalistyczne, Gminy Wielki Proletariat. Procesy polityczne 1878–1888, Wyd. L. Baumgarten, W. 1966; Krusiński S., Pisma zebrane, Wstęp T. Kowalik, W. 1958; Krzywicki L., Wspomnienia, W. 1957–9 I–III; Limanowski B., Pamiętniki (1870–1907), W. 1958; Pierwsze pokolenie marksistów polskich. Wybór pism i materiałów źródłowych z lat 1878–1886, Wstęp i wyd. A. Molska, W. 1962 I–II; Początki marksistowskiej myśli ekonomicznej w Polsce, Wyd. M. Falkowski i T. Kowalik, W. 1957; – AGAD: Prokurator WIS 988 k. 363; Arch. UJ: Katalogi uczniów sygn. S II 128 (wypis nr 153), S II 469a s. 151; B. Ossol.: rkp. 4397/I k. 361–370, rkp. 7182/II k. 383–396 (korespondencja S-ego z B. Wysłouchem z l. 1918–20); – Informacje Romana Suszyńskiego z W. nadesłane przez autorkę życiorysu.
Alicja Pacholczykowa
Powyższy tekst różni się w pewnych szczegółach od biogramu opublikowanego pierwotnie w Polskim Słowniku Biograficznym. Jest to wersja zaktualizowana, uwzględniająca opublikowane w późniejszych tomach PSB poprawki i uzupełnienia.